|
| |
Oqilxon Ibrohimov Ranglarda sadolangan maqomlar
San'atshunoslik fanlari doktori, professor
|
| |
| |
| |
Kamoliddin Behzod kitob mo`'jaz tasviriy san'atini yuksaltirgan, Hirot miniatyura maktabi dovrug`ini jahonga yoygan musavvir ekanligi yaxshi ma'lum. Shu bilan birga e'tirof joizki, Kamoliddin Behzod, ustozi Mirakk Naqqosh, izdoshlari Qosim Ali, Do`st Muhammad, Mahmud Muzahhib, shuningdek Hirot maktabining ta'siri kuchli bo`lgan Buxoro va Samarqand maktablarining miniatyura asarlari XV-XVI asrlar tasviriy va amaliy bezak san'ati, arxitekturasi va mafkurasi qatorida musiqasini ham o`rganishda muhim manbalardan hisoblanadi. Xususan, tasvirlar asosida o`sha paytda amaliyotda keng qo`llangan musiqiy cholg`ular, ularning turli sharoitlarda hozir bo`lish shakllari, qolaversa muayyan janrlari haqida ham ozmi-ko`pmi ma'lumotga ega bo`lish mumkin. Ushbu maqola doirasida tasvirlarda jilolangan ranglarning mumtoz maqomlarga dahldorligi masalasi mubohasa etiladi. Bunda Hazrat Alisher Navoiyning "Sab'ai sayyor" dostoniga ishlangan miniatyura tasvirlaridan asosiy ma'lumot va dalillar manbai sifatida foydalanishga urinib ko`ramiz.
Ma'lumki, "Sab'ai sayyor" dostoniga asos bo`lgan adabiy mavzu aslida "shon shafqatli podsho, mohir ovchi va ishtparast kishi" sifatida tasvir etilgan Bahrom Go`r xaqidagi afsona va rivoyatlarga borib taqaladi 1. Yozma adabiyotda Bahrom Go`r obrazi ilk bor Abdulqosim Firdavsiyning "Shohnoma"sida aks ettirilgan edi. Sharq mumtoz adabityotida xamsachilik ana'asini boshlab bergan mutafakkir shoir Nizomiy Ganjaviyning "Haft paykar" ("Etti go`zal") dostonida ham ushbu mavzu adabiy jihatdan qayta ishlanib, u etti xikoya voqealari bilan yanada boyitilgan edi 2. Nizomiyning badiiy talqini keyinchalik Xisrav Dehlaviyning "Hasht bihisht"("Sakkiz jannat"), Alisher Navoiyning "Sab'ai sayyor" dostonlarida ijodiy davom ettirildi. Jumladan, hazrat Navoiy asarining bosh qahramoni bo`lgan Bahrom adolatli shoh bo`lishi bilan birga yana chin oshiqlik fazilatlari bilan ham sifatlanadi. Natijada shoh Bahromning go`zal xusn va ahloq sohibi Diloromga bo`lgan muhabbat sarguzashtlari etti sayyor hikoyasi bilan tasavvuf kesimida yanada jonli va ishonarli bog`lanadi. Binobarin, asardan ko`zlangan bosh maqsadni fahmlab olishda unda ishorat tili bilan bayon qilingan ko`plab voqea-hikoyatlar hikmatini anglash, qo`llangan ayrim sanoqli son va ranglarning tilsimini bilish zarurdir. Bu borada eng avvalo dostonning nomidayoq e'lon qilingan, asar davomida esa ochqich yanglig` axamiyatga ega bo`lgan "etti" so`zi e'tborimizni o`ziga tortadi. "Sab'ai sayyor"ni maxsus tadqiq etgan olim Saidbek Hasanovning kuzatuvlaridan ma'lum bo`lishicha, "etti" so`zi turli birikmalar (etti sayyor, etti iqlim, etti rang, haftaning etti kuni, etti osmon va h.) tarzida dostonda jami to`qson marotaba qo`llangan ekan. Ayni paytda doston g`oyasininng markazida ham etti hikoya turishi alohida qayd qilinadi 3. E'tiborli tomoni shundaki, etti hikoya bilan uzviy bog`liq holda yana boshqa "etti"liklarning ham zuhurini ko`ramiz. Bu bog`liklarni quyidagi shaklda shunday ifoda etish mumkin:
hikoyalar tartibi |
sayyora nomi |
hafta kuni |
rang tusi |
Birinchi hikoya
Ikkinchi hikoya
Uchinchi hikoya
To`rtinchi hikoya
Beshinchi hikoya
Oltinchi hikoya
Ettinchi hikoya |
Kayvon (Saturn)
Quyosh
Oy
Mirrix (Mars)
Atorud (Merkuriy)
Mushtariy (Yupiter)
Zuhra (Venera) |
shanba
yakshanba
dushanba
seshanba
chorshanba
payshanba
juma |
qora
sariq
yashil
qizil
moviy
sandal
oq |
Jadvaldan ko`rinib turibdiki,"etti" so`zi atrofida kattayu-kichik sayyoralar, ular bilan bog`lik haftaning muayyan kunlari va turfa ranglar o`zaro mushtarak etilgan. Shu bilan birga ushbu "ettilik "lar zamirida anglashiladigan yana bir "ettilik" holati ham borki uni asarning bosh hoyasini ifoda etuvchi "botiniy musiqasi", deb tavsiflash mumkin. Biz bu o`rinda etti bosqichli nag`ma-tovushlarning eng mukammal uyushmasi va ularga asoslangan musiqa, ya'ni maqom san'atini nazarda tutmoqdamiz. |
|
Avvalambor eslatish joizki, hazrat Navoiy ijodida musiqa, shu jumladan, maqom san'ati bilan bog`liq tushuncha va atamalar asarlarning eng muhim, avj nuqtalarida, ba'zan botiniy xulosasi tarzida namoyon bo`ladi. Shu jumladan, "Sab'ai sayyor" dostonida ham musiqaga nufuzli o`rin ajratilgan. Xususan, doston qahramoni Bahrom chinakam ishq dardiga mubtalo, binobarin, u musiqani qalban tinglash, uni samodan kelayotgan ruhiy oziqa sifatida idrok etish salohiyatiga ega. Uning sevikli yori Dilorom nafaqat go`zal husni va zakovati bilan, balki maftunkor xushovozi va mohir cholg`uchiligi bilan ham yuksak san'at siymosidir.Uning "sozlar kelinchagi" ta'rifini olgan (Darveshali Changiy ) "boshi egik" chang(arfa) cholg`usi esa xayoli va sadoqatli yor timsolidir.
Dostondagi etti hikoyaning har biri o`zgacha kuy-navolari, alohida maqom pardalari bilan yo`g`rilgan. Bu botiniy musiqani his etishimizda dostonga ishlangan miniatyura tasvirlari muhim o`rin tutadi. Biroq bu masalani mubohasa qilish avvalida maqomlarning kelib chiqish tarixi bilan bog`liq ayrim fikr-mulohazalar xususida to`xtalib o`tish maqsadga muvofiqdir.
Ma'lumki, maqom san'ati mukammal tarzda uyushgan 7ta asosiy parda (tovush)-bosqichli "musiqiy yo`llar"ga asoslanadi. Bu kabi musiqiy yo`llar (yoki shunga o`xshash nag`ma uyushmalari ) Sharqu-G`arb musiqasida, shu jumladan, "Sab'ai sayyor" dostonida hozir bo`lgan musofir hikoyachilarning vatanlarida (Hindiston, Xitoy, Rum, Xorazm va b.) ham qadim zamonlardan ma'lum bo`lgan. Bu pardalarning kelib chiqishi xususida turli qarashlar mavjud. Xususan, vatandoshimiz, mashhur musiqachi va olim Darveshali Changiyning "Tuhfatus-surur" nomli risolasida xabar berilishicha, avvaliga etti payg`ambardan (a.s.) meros qolgan ettita maqom (Rost, Ushshoq, Navo, Hijoz, Husayniy, Iroq, Rohaviy) bo`lgan. Bundan farqli o`laroq qadimgi yunonlar orasida maqom pardalariga o`xshash etti tovush uyushmalarining kelib chiqishi borasida o`zgacha qarashlar mavjud edi. Xususan, Fisog`urs (Pifagor) va uning izdoshlari fikriga ko`ra, etti samoviy jism - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn koinotning markazida joylashgan Er atrofida aylanma harakat sodir etib, ayni paytda har biri o`zaro uyg`un (7ta) musiqiy nag`malarni ham sadolantiradi. Musiqada ma'lum ettita tovush (parda) va ularning mukammal uyushmasi dastlab shu asosda yuzaga kelgan, deb faraz qilingan edi. Biroq astronomiya (Quyosh tizimi) sohasidagi keyingi kashfiyotlar o`laroq "sayyoralar musiqasi" o`z ahamiyatini yo`qotgandi. Antik davrining fan va san'ati yutuqlarini yaxshi bilgan Nizomiy Ganjaviy o`zining "Haft paykar" dostonida yunonlarning etti falak xususidagi qarashlarini Sharq falsafasi (odam va olam birligi) kesimida qayta talqin etib, asar mazmuniga tabiiy uyg`unlashtirib yuboradi. Shu paytdan boshlab Nizomiyning "Haft paykar"i va unga javob (nazira) tarzida yozilgan dostonlarda ("Hasht bihisht", "Sab'ai sayyor" va b) kichik va katta olamlar uyg`unligini ifoda etuvchi ohanglar botiniy sadolanib kelmoqda. |
|
Samoviy jismlarni maqomlar bilan bog`liqligi masalasini aniqlashda ozarbayjonnig yana bir ulug` farzandi, kompozitor va olim Uzeir Hojibekovning bu boradagi ilmiy izlanishlari va ularning natijalari nihoyatda qimmatlidir. Quyidagi jadval shu asosda tuzildi.
sayyora nomi |
maqom nomi |
|
1.Saturn (Kayvon)
2.Quyosh
3.Oy
4.Mars (Mirrix)
5.Merkuriy (Atorud)
6.Yupiter (Mushtariy)
7.Venera (Zuhra) |
Rohaviy
Iroq
Navo
Ushshoq
Busalik
Zarifkand
Rost |
re
lya
mi
si
fa
do
sol |
|
|
|
Ushbu jadvalda yuzaga kelgan bog`lanmalar asosida ham asar hoyasiga dahldor, ham maqomlar tarixiga aloqador muhim xulosalarni olish imkoni mavjud. Xususan, maqomlarning nomlariga ko`ra "Sab'ai sayyor" dostonida temuriylar saroyida urf bo`lgan maqomchilik an'analari in'ikos etilganligi xususidagi dastlabki xulosa mantiqiy ko`rinadi. Bu albatta ma'lum qadar shunday ham bo`lishi tabiiy. Lekin shu bilan birga ma'lumki, Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davri musiqa amaliyotida O`n ikki maqom tizimi mashhur bo`lgan. Yuqorida keltirilgan jadvalda esa maqomlar mundarijasi va ularning o`zaro tovush-parda munosabatlari o`zgacha ko`rinishga ega. Bu o`rinda O`n ikki maqomdan qadimiyroq maqom tizimi mavjud bo`lganligi xususida so`z yuritish joizga o`xshaydi. Bu fikrga ma'lum asoslar ham bor.Gap shundaki, xamsachilik an'analarini qiyosiy o`rgangan olimlarning qayd etishlaricha, "Hasht bihisht" va "Sab'ai sayyor" dostonlaridagi hikoyalar mazmuni ham o`zaro, ham birlamchi manbaga ko`ra farq qilsa-da, biroq bu asarlardan o`rin olgan sayyoralar tartibi, ular bilan bog`liq hafta kunlari va rang tuslari Nizomiy Ganjaviyning "Haft paykar" dostoniga aynan muvofiq holda saqlab qolingan. Bu hol adabiy mavzuga ma'lum "tarixiylik" bag`ishlash nuqtai nazaridan muhim an'ana tusini olgan bo`lsa ajab emas. Shundayki, alloma Nizomiy Eron sosoniylari, shu jumladan Varaxran U (ya'ni Bahrom Go`r) saroyida ham etti maqom ijro etilganligi xususida tahminga borgan bo`lishi kerak. Har holda uning "Xusrov va Shirin" dostonida sosoniylarning keyingi avlodi - Xusrav Parviz davrida (590-628) xizmat qilgan mashhur saroy musiqachisi Borbad san'atida maqom pardalariga (Rost, Ushshoq va b.) tayanganligiga ishora etuvchi misralar uchraydi. Tabiiyki, Nizomiy Ganjaviy maqomlar haqida muayyan tasavvurga ega bo`lishida o`z zamonasi mumtoz musiqasidan kelib chiqqan. Nazarimizda, mutafakkir shoir yashagan davrda saroy san'atida Etti maqom tizimi amalda bo`lgan. Mazkur tizim taxminan 1X-X asrlar mobaynida uzil-kesil shakllangan bo`lishi va, keyinchalik (XIII asr o`rtalariga kelib), uning negizida O`n ikki maqom tizimiga o`tilganligini faraz qilish mumkin. Bu fikrni quvvatlovchi ayrim bilvosita dalillar ham bor. Quyida shulardan ayrimlarini keltirib o`tamiz.
Mutaxassislar ulkan me'moriy inshootlarga qiyoslanishi mumkin bo`lagn salobatli maqom tizimlarining yuzaga kelishi kishilik jamiyati taraqqiyotining ma'lum bosqichiga dahldor bir qator omillar bilan shartlanganligini e'tirof qiladilar. Bunda (1) rivojlangan shahar madaniyatining mavjudligi, unda (2) falsafiy qarashlar va ularga asoslangan mumtoz she'riyatning qaror topganligi, shuningdek (3) aniq fanlar qatorida (4) musiqa ilmi va (5) kasbiy musiqa qatlami (bastakorlik, sozandalik, xonandalik)ning nisbatan taraqqiy etganligi naazarda tutiladi. SHuni aytish kerakki, Sharq musulmon olamida maqom tizimlarining uzil-kesil shakllanishi uchun zarur omillar 1X-X asrlarda mavjud edi. Zero aynan shu davrlarda buyuk vatandoshlarimiz Abu Abdullo Xorazmiy (780-850), Ahmad Farg`oniy (797-865) va Abu Rayhon Beruniylarning (973-1048) ilmiy faoliyatlari bois aniq fanlar (algebra, astronomiya, geometriya) rivojlandi, Abu Nasr Forobiyning (873-950) musiqashunoslikdagi buyuk xizmatlari o`laroq Sharq musiqa ilmiga asos solindi, kasbiy musiqa amaliyoti yangi bosqichga yuksaldi, Sharq xalqlari orasida tasavvuf ta'limoti va unga asoslangan mumtoz she'riyat namunalari keng yoyila boshladi. Ayni paytda, bu asrlarga kelib yangi tipdagi shaharlarning shakllanish jarayonlari yakuniga etdi. Xususan, O`rta Osiyoda Samarqand, Buxoro, Urganch, Kot va Toshkent shaharlari fan, hunarmandchilik va savdo sotiq ishlari rivojlangan madaniy markazlarga aylandi. Ana shu omillar ta'sirida O`rta asr Sharqining yirik (rivojlangan)shaharlarida Etti maqom tizimi yuzaga kelgan bo`lishi kerak.
Dostonlar negizida aniqlanayotgan Etti maqom tizimining tarkibi Darveshali Changiy risolasida qayd etilgan etti maqom nomlariga qariyb mos kelishi risola muallifining musiqiyda obro`li ustozlar Xoja Abdulqodir Marog`iy, Xoja Safiuddin ibn Abdulmo`min va Sulton Uvays Jaloyir fikrlariga tayanib yozgan xabari anchagina asosli ekanligini ko`rsatadi. 1X-XP asrlarga oid ayrim yozma manba'larda ham asosan Etti maqomdan biriga mansub nomlarini uchrashi bu fikrni yanada jonlantiradi. Masalan, Unsurulmaoliy Kaykovusning "Qobusnoma"sida musiqadagi ulug` yo`llar (ya'ni mukammal parda uyushmalari) sifatida Iroq va Navo maqomlari zikr etiladi 4. Shu bilan birga ma'lum bo`ladiki, maqom yo`llari saroydan tashqarida uyushtiriladigan turli yig`in va majlislarda ham ijro etilgan. Lekin bu kabi ijro shakllarida maqomlar turkum ko`rinishida emas, balki undan olingan ayrim namunalar tarzida namoyon bo`lgan ko`rinadi. Zero musiqiy tizimlarning to`liq turkumlanish shakllari asosan saroy san'atiga xosdir. Bunda mutaxassis olimlar maqomlarning koinotdagi jarayonlar, xususan, sayyoralarning harakatlariga bog`liqligi va ularning kishilar ruhiyatiga ta'siri nuqtai nazaridan to`plagan muhim ma'lumotlari asosida ijro uchun ma'lum belgilangan «vaqtlar hukmi» ishlab chiqilganligi manbalardan ma'lum. Nazarimizda, bu "hukmlar" ham dastlab Etti maqom tizimini saroy hayotiga joriy etilishi munosabati bilan bog`liq holda amalga oshirilgan bo`lib, keyinchalik O`n ikki maqom ijrochiligiga moslashtirilgan.
Ma'lumki, O`n ikki maqom zanjiri aksariyat musiqiy risolalarda (Urmaviy, Jomiy, Xusayniy va b.) Ushshoq maqomi bilan boshlanadi. Biroq O`n ikki maqom ijrochilik hukmlarini bayon etuvchi yozma manbalarda birinchi tartibli maqom o`rnida etti maqomning boshlang`ichi bo`lgan Rohaviy qayd qilinadi 5. Uning vaqti tong otishi bilan (Bomdod namozi arafasida) boshlanadi. Yuqorida keltirilgan "Sab'ai sayyor" dostoni asosida aniqlangan Rohaviy maqomi qora sayyora Saturn bilan bog`langan. Unga bag`ishlangan "Bahrom qora qasrda" nomli miniatyurada ham tong vaqtiga ishora bor. Unda, jumladan yuqorida aks etgan gumbaz ortida to`q moviy va och (oqarish) rang bo`yoqlar "to`qnashuvida" to`q rang ortga chekinayotgani sezilarlidir 6. |
|
|
O`n ikki maqom keyingi qismlarining taqsimotida yozma manbalarda anchagina tafovutlar bor. Bu manbalar orasida Najmiddin Kavkabiy risolasida keltirilgan "vaqt hukmlari", etti maqom vaqtlariga yaqin ko`rinadi. Masalan, Kavkabiy Iroq maqomini ijro etish vaziyatini quyosh anchagina ko`tarilib qolgan choshgoh vaqtiga bog`lardi. Bu vaziyat ham etti maqomdan meros o`tgan ko`rinadi. Chunki "Sab'ai sayyor" dostonidagi etti maqomning biri bo`lgan Iroq quyosh kuni bilan bog`langan edi. Unga ishlangan miniatyurada ham ("Bahrom oltin qasrda") butun borliq go`yo quyosh nuri bilan toblanib, munavvar tus olgan.
"Sab'ai sayyor"da kelgan uchinchi tartibli Navo va O`n ikki maqomdagi Navolarni sadolanish vaqtlari orasida hiyla tafovut borga o`xshaydi. Kavkabiyda Navo maqomining vaqti Shom namozi arafasiga to`g`ri keladi. Oy kuni va yashil rang bilan bog`langan Navo esa Asr vaqtiga mo`ljallangan ko`rinadi. Har xolda "Bahrom yashil qasrda" nomli miniatyura tasvirida yuqori planda och sariq rang bo`yoqlar go`yo quyosh kuchi ancha susayib och moviy rangga o`rin bo`shatib berayotgan vaqtni ifoda etadi.
Ushshoq nomli maqomlarning ijro vaqtlarida keskin farqlar borligi kuzatiladi. Kavkabiy Ushshoq vaqtini ertalabki oftob chiqqan maxalga bog`lab ko`rsatadi. Qizil sayyora Mars bilan bog`liq namoyon bo`layotgan Ushshoqning vaqti esa Shafaq paytiga to`g`ri keladi. Bu hol "Bahrom Gulgun qasrda" nomli miniatyurada ham ma'lum aks etadi. Jumladan yuqori planda hilol oy, yulduzlar va shafaq tusini olgan gumbaz tasvirlari quyosh botgan mahalga ishora etadi.
O`n ikki maqomdagi Busalik maqomi Kavkabiyda namozi digar (Asr va Shom oralig`i) vaqtiga bog`liqligi qayd qilingan. Dostondagi Merkuriy kuniga bog`langan Busalik maqomi esa Xufton namozi arafasida ijro etilga ko`rinadi. "Bahrom moviy qasrda" miniatyurasining yuqori qismida aks etgan moviy gumbaz, hilol oy va yulduzlar tasviri asosida shunday xulosaga kelish mumkin.
Kavkabiy tavsifi bo`yicha Zirofkand maqomi kechki dam olish, ya'ni uyquga yotish oldidan ijro etilgan. Dostondagi Zirofkand maqomi Yupiter kuniga bog`liq ekanligi ma'lum bo`lsa-da, biroq miniatyura ("Bahrom sandal qasrda") asosida uning ijro etilish vaqtiga ishora ko`rmadik. Lekin bu borada mantiqiy xulosa shuki, kechki payt ijro etiladigan Busalikdan keyingi tartibda joylashgan Zirofkandning vaqti Kavkabiy ko`rsatgan vaqtga muvofiqdir. Uning nomi mazmunida anglashiladigan "To`shak, yotish payti 7 " ma'nolari ham dastlab shu vaziyatga ishora tarzida qo`llangan bo`lsa kerak.
O`n ikki maqom tarkibidagi Rost maqomi manbalarda Choshgohga qadar ijro etilishi qayd qilinadi 8, ya'ni bu maqom musiqiy turkumlanishning o`rta qismlariga mos kelgan. Bundan farqli o`laroq "Sab'ai sayyor" dostonida Zuhra kuni va oq rangga bog`langan Rost maqomi katta turkumni yakuni sifatida xozir bo`ladi. Uning vaqti yarim tundan to tongga qadar davom etgan bo`lish kerak. Chunki shu vaqtga kelib Zuhro yulduzi nurafshon tus oladi, bu vaqtda nafil namozlari o`qilib, yaxshi niyatlar qilinadi. Demak Rost maqomi vaqtining yakuni dastlabki maqom - Rohaviyning boshlanish vaqtiga ulanib ketgan va shu tarzda turkum muntazam aylangan bo`lsa kerak. Bu jarayon musiqiy jixatdan quyidan yuqoriga (avjga) intilib boruvchi parda almashinuvlari bilan amalga oshganligini quyidagi misol asosida umumiy tasavvur xosil qilishimiz mumkin.
| Ranglar: |
qora - sariq - yashil - qizil - moviy - sandal - oq
|
| Pardalar: |
d (re) - a (lya) - e (mi) - h (si) - f (fa) - c (do) - g (sol) |
Ma'lum bo`ladiki, ushbu maqomlar, O`n ikki maqomdan farqli o`laroq, o`zaro beshlik (zul-xams) oralig`ida tartiblashgan. Agar bu pardalarni tovushqator (zinapoya) shakliga keltirsak diatonik asosga ega bo`lgan quyidagi etti bosqichli uyushma yuzaga keladi.
Rohaviy - Navo - Busalik - Rost - Iroq - Ushshoq - Zirofkand |
|
|
|
Shu bilan birga "Sab'ai sayyor"dagi etti xikoyaga ishlangan miniatyuralar asosida etti maqom har birining pardalarini aniqlab olish imkoninini mavjud ko`rinadi. Shundayki, adabiy manbaga ko`ra etti xikoyaning har biri muayyan rang bilan muqim bog`langan xolda bayon etiladi. Nizomiy Ganjaviyning "Xaft paykar" va Xisrav Dehlaviyning "Hash bihisht" dostonlariga ishlangan miniatyuralar hikoyalarda ko`zda tutilgan ana shu rang talablariga deyarli mos keladi. Biroq Alisher Navoiyning "Sab'ai sayyor" dostoniga ishlangan miniatyuralarda o`zgacha vaziyatni ko`ramiz. Masalan, birinchi xikoya qora qasrda, unda hozir bo`lgan Bahrom va hind go`zali qora liboslarda, qadahdagi maylar ham, xullas barcha borliq qora rangda bo`lishi kerak edi. Biroq buning o`rniga "Bahrom qora qasrda" mo`'jaz tasvirida etti xil rangning o`zaro go`zal uyg`unlik kashf etganini ko`ramiz. Bu hol ayniqsa musiqachilar tasvirida yaqqol namoyon bo`ladi va turli o`zgarishlar bilan keyingi xikoyalarga ishlangan tasvirlarda ham zuhur etadi. Faraz qilishimizcha, adabiy manbadan bu alfozda "chekinishdan" maqsad xikoyalar zamirida mavjud botiniy musiqani, aniqroq aytganda, maqom pardalari va navolarini ranglar vositasida imkon qadar ifoda ettirish istagidan kelib chiqqan. Bu kabi murakkab ijodiy vazifani musavvirlar bevosita hazrat Navoiy ko`rsatmasi asosida amalga oshirgan bo`lsalar ham ajab emas. Shu asnoda miniatyura tasvirlarida ramziy mavjud maqom pardalarini aniqlashga urinib ko`ramiz. |
Birinchi xikoyaga ishlangan miniatyura "Bahrom qora qasrda" deb nomlanadi. Unda uch xolatni, uch darajani (quyi, o`rta va yuqori) anglatuvchi jixatlarini ajratib olish mumkin. Eng oldingi (quyi) saxnada tasvirlangan etti (kanizak va sozandalar) siymosi go`yo Rohaviy maqomining shartli timsollari sifatida ham xozir bo`ladi. Bunday yondoshuvimizga Alisher Navoiy dostonida qo`llangan ishorat tili ma'lum asos beradi. Etti siymoda zuhur etgan ranglarning jami ettita bo`lib, bunda qora rang ustuvor ahamiyat kasb etadi. Bu hol re-pardasi (qora rang) asosiy tayanch ekanligiga dalolat etadi. qolgan ranglarning tasvirda tutgan o`rniga qarab uning musiqadagi parda ahamiyatini ham anglash mumkindek tuyuladi. Shu asosda ?uyidagi pardalar uyushmasi yuzaga keldi 9:
|
|
| d |
e |
fis |
g |
a |
d (h) |
c |
| q ora |
yashil |
moviy (to`q) |
oq |
sariq |
shafaq |
sandal |
Shohning xind go`zali bilan may ichish arafasida tasvirlangan saxnasini asarning o`ziga xos miyonxonasi va o`rta avji sifatida q arash mumkin. Bu erda qo`llangan ranglar asosida o`rta va yuqori pardalar (fis-g-a-h-c) o`z ichiga oladi. Qasrda qo`llangan naqshlarni maqomlardagi avjlarga (qaxramonlarning vajd xolatiga) qiyoslash mumkin. Va nixoyat, asarning avjlari sifatida qasrning yuqori qismidan o`rin olgan rang va naqshlar e'tiborni o`ziga tortadi. Darhaqiqat, bunda qo`llangan ranglar maqomlarning yuqori pardalariga (h-c-d-e-fis-g-h-c) muvofiq keladi. Keyingi xikoyalarga ishlangan miniatyura tasvirlarida ham shunga o`xshash umumiy kompozitsiya deyarli saqlanib qolsa-da, biroq ustuvor ranglar o`zgarib boradi.
|
Ikkinchi xikoya . "Bahrom oltin qasrda". Shox sariq libos kiygan rumlik go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida musiqachilar ansambli. Bu o`rinda sariq rang bilan bog`liq "lya" pardasi ustuvor bo`lib, u Iroq maqomiga dastlabki tayanch asos sifatida xizmat qiladi. "Lya" tovushi xozirgi kunda ham Iroq nomi bilan ma'lum maqomlarning tayanch pardasi xisoblanadi. |
 |
Uchinchi xikoya. "Bahrom yashil qasrda". Shox shaxrisabzlik go`zal bilan may ichish arafasida. Oldingi sahnada ayollar dastasi. Bu o`rinda qo`llangan ranglar uyg`unligi navo maqomi pardalarini in'ikos etadi. Asosiy tayanch tovush "mi" pardasiga to`g`ri kelgan. |
 |
To`rtinchi xikoya. "Bahrom gulgun qasrda" shox shafaq kiyimli go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida turli rangdagi musiqachilar tasviri. Ularning o`zaro uyg`unligi "si"dan boshlab tuzilgan ushshoq maqomi pardalarini zuxur etadi. |
 |
Beshinchi xikoya . "Bahrom moviy qasrda". U nilufar libosli go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida musiqachilar dastasi. qo`llangan ranglar asosida "fa" tayanch pardasidan boshlab tuzilgan Busalik maqomi pardalarini aniqlash mumkin. |
 |
Oltinchi xikoya . "Bahrom sandal tusli qasrda". Shox sandal tusli libos kiygan go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida xonanda va kanizaklar tasviri. Jami ranglar nisbati "do" pardasidan tuzilgan Zirofkand pardalarini in'ikos etadi. |
 |
Ettinchi xikoya . "Bahrom oq qasrda". Shox oq libosli go`zal bilan may ichish arafasida. Quyi sahnada musiqachilar dastasi va kanizaklar. Timsollar sifatida kelgan ranglar asosida sol pardasidan tuzilgan Rost maqomi pardalari aniqlab olish mumkin |
 |
Shunday qilib ma'lum bo`ladiki, "Sab'ai sayyor" dostoniga ishlangan miniatyura tasvirlari asosida o`tmishda qo`llangan etti maqom pardalari haqida umumiy tasavvurga ega bo`lishimiz mumkin ekan. Bu hol ayni paytda doston hoyasini to`g`ri anglab olishda ham inobatga olinishi kerak. Xususan, etti xikoya asnosida biz shox Bahromning ma'naviy yuksalishining ranglarni o`zgarib borishi va maqom pardalarining muntazam ko`tarilib borishi timsollarida anglashimiz mumkin ekan. Modomiki so`nggi hikoya oq rang va uning botnida mavjud Rost maqomiga bog`langan ekan, bu hol bosh qahramon taqdiri uchun ijobiy xulosa chiqarishga etarli asos bermog`i kerak. Oq rang tasavvufda haqiqatga erishganlik, yuksaklik belgisi. Uning bilan bog`liq Rost (Chin. haqiqat) maqomining ma'nosida ham shu ma'no zuhur etadi. Vaholanki shunday ekan, u holda Bahromning doston yakunidagi halokatini ma'joziy ma'noda, ya'ni oshiq shohning ruhoniyat jabhasidagi g`alabasiyu, nafsi ammorasining halokati sifatida qabul qilish lozimga o`xshaydi. Bu masalani yanada chuqurroq o`rganishda dostonga ishlangan miniatyuraalar ma'nosini to`g`ri anglash va ularni nazarda tutish lozimligi yanada ayon bo`lmoqda. Zotan Kamoliddin Beo`zod va uning salaflari ijodida bema'no, behikmat chizgi, tasvirni o`zi bo`lmagan. Ulardagi teran ma'nolarni tahlil etish, ilmiy yoritib berish san'atshunos olimlarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biri bo`lib qolmoqda. |
1. Mutaxassislar "Bahrom" nomini Eron xukmdori, sosniylar sulolasidan bo`lgan Varaxran V (418-438 Varaxran dariy tilida "Bahrom") bilan bog`laydilar. Qarang: N.M. Mallaev, O`zbek adabiyoti tarixi. T., O`qituvchi. 1976. 476 b.
2. Xasanov Saidbek. "Roman o Baxrame". T., izd. G.Gulyama 1988. str. 17.
3. Xasanov Saidbek. "Roman o Baxrame". T., izd. G.Gulyama 1988. str. 130.
4.Kaykovus Unsurulmaoliy. "Qobusnoma" T. O`qituvchi 1986 y. 122 bet.
5. Kavkabiy. "Risolai musiqi". Irfon Dushanbe 1985. 58 b.
6. Kavkabiy. "Risolai musiqi". Irfon Dushanbe 1985. 58 b.
7. Rajabov Isxoq. Maqomlar masalasiga doir.T 1963 y. . 47 b.
8. Kavkabiy. "Risolai musiqi". Irfon Dushanbe 1985.
9. Mazkur pardalar uyushmasi Abdurahmon Jomiyning "Risolai musiqi"sida keltirilgan Rohaviy maqomi pardalariga yaqin k?ladi.
Qarang: Djami Abduraxman. Traktat o muzike. Tashkent 1960 str. 85.
|
|
